Goed gebuur – Adrien Tirtiaux

Het ontwerp van het kunstwerk ‘Goed gebuur’ zoals uitgewerkt door beeldend kunstenaar Adrien Tirtiaux is een gelaagd en gewaagd project. Gelegen op de militaire ‘lunet’ De Halve Maan in Zwijndrecht, roept dit ontwerp vele pertinente vragen op en zal het wenkbrauwen doen fronsen. Op deze site – oorspronkelijk onderdeel van de Brialmont fortengordel rond Antwerpen-  werden na de wateroverlast van 1953 een 4-tal van oorsprong noodwoningen gebouwd. Dat deze  woningen op het vlak van ruimtelijke ordening een serieuze impact hebben op deze site, zeker op visueel vlak, is zacht uitgedrukt. Het is niet overdreven te stellen dat deze woningen de beleving van de erfgoedkundige waarde van het lunet beïnvloeden, om niet te zeggen belemmeren of zelfs aanranden. Dat deze huizen er ook vandaag nog staan en bewoond worden, dient historisch gekaderd te worden om ook dit kunstontwerp te kunnen begrijpen en waarderen. In een tijd waarin mensen letterlijk hun hele hebben en houden verloren zagen gaan door de waterramp van 1953, was het zaak om snel te handelen om de getroffen mensen in staat te stellen hun normale leven weer op te bouwen. De keuze om aan het lunet, vlakbij de overstroomde polders van de Smoutpot,  woongelegenheid te voorzien zodat de getroffen gezinnen daar snel weer hun leven op de rails konden zetten, valt binnen die context te verklaren. Dat de woningen met de bril van vandaag als zonevreemd worden beschouwd, is logisch, maar doet ook geen afbreuk aan de dwingende redenen waarmee ze destijds werden opgericht en nadien werden geregulariseerd.

Wanneer dan via het Landinrichtingsplan (LIP) van de gemeente en de Vlaamse Landmaatschappij (VLM) de mogelijkheid zich aandient om op de Halve Maan een kunstproject te realiseren, zou een soort van ‘eerherstel’ voor wat de site oorspronkelijk was een voor de hand liggende en op het eerste gezicht logische keuze geweest zijn. Via De Nieuwe Opdrachtgevers, aangesteld door de VLM, werd een projectgroep gestart met alle betrokkenen. Zowel de VLM en  het gemeentebestuur zijn daarin vertegenwoordigd, maar ook de bewoners van de Halve Maan zelf en verscheidene adviesraden zoals de Cultuurraad en de Milieuraad. Alle ideeën,  verlangens en suggesties werden gehoord, gewikt en gewogen en daaruit volgend werd Adrien Tirtiaux voorgesteld als kunstenaar die het project zou realiseren. Deze Belgische kunstenaar staat gekend  voor zijn  niet altijd voor de hand liggende landschapsingrijpende projecten. Ook het ontwerp voor de Halve Maan,  dat hij ‘goed gebuur’ noemde, past hierin.

De opdracht aan de kunstenaar was om middels een betekenisvolle ingreep definitie te geven aan de plek. Tijdens de gesprekken met de stuurgroep kwam sterk naar voren dat het geen kunstwerk mocht zijn dat eerder waar, en dus net zo goed nergens kan staan. Daardoor hebben heel wat voorstellen de eindmeet niet gehaald. Tirtiaux wel, en overtuigend: zijn kunstwerk kan nergens anders staan, en op de plek in kwestie ‘moet’ het staan. 

Eerder dan inderdaad een ontwerp voor te leggen dat de banden met het (militaire) erfgoed weer aanhaalt of versterkt, kiest Adrien resoluut voor een andere weg.  Het project bouwt letterlijk een spiegelbeeld  van de woningen die er 70 jaar geleden bijna per toeval tot stand kwamen. Het is brutaal en ingrijpend, maar zoals eerder aangehaald, roept het ook dwingende vragen op. Vragen over hoe wij in Vlaanderen omgaan met ruimtelijke ordening en met erfgoed.  Vragen over esthetiek en de beleving ervan middels kunst. Vragen ook over de bouwwoede die Vlaanderen dikwijls kenmerkt, over hoever ‘de baksteen in de maag’ kan en mag gaan.  Hou hierbij in het achterhoofd dat de bouw van het lunet als militaire schans op zich ook een bijzonder ingrijpend gegeven moet geweest zijn, zowel voor de oorspronkelijke natuur als voor de bewoners van de nabijgelegen Smoutpot. Je kan stellen dat de woningen die er nadien zijn bijgekomen ondertussen ook deel van het landschap zijn gaan uitmaken en  op die manier een stuk erfgoed geworden zijn, gezien ze bevestigen en benadrukken welke ‘Wild West’ mentaliteit er in Vlaanderen heerste en nog steeds heerst op het gebied van Ruimtelijke Ordening, vaak met weinig respect voor wat was.

De ingreep is een provocatie over Vlaamse ruimtelijke wanorde en de omgang met erfgoed, maar zij is tegelijk een trouwe hommage aan het militair verleden van de plek. Halve Maan wordt immers voornamelijk gekenmerkt door een symmetrisch grondplan, dat voorts volstrekt nutteloos gebleken is. De noodwoningen werden toegevoegd om functionele redenen en verstoren de symmetrie. De façade van Tirtiaux is een nutteloze spiegeling van die verstoring, waardoor de symmetrie en nutteloosheid van het oorspronkelijk concept hersteld wordt.  De ingreep geeft definitie en zelfs een nieuwe geborgenheid aan de plek. Ze is tegelijk nutteloos en nodig om alles terug te doen kloppen.

 Net door de banaliteit van die ‘Vlaamse koterij’ te onderstrepen en centraal te stellen in zijn kunstproject, drukt Adrien de bezoeker met de neus op de feiten en dwingt hij iedereen die ermee geconfronteerd wordt om hierover na te denken. Veeleer dan een esthetische kunstbeleving of een referentie naar een militair verleden, is het ontwerp pertinent en langdurig actueel, en net daarom waardevol. Dit kan alleen maar ‘tot zijn recht’ komen door het zo te laten ingrijpen op de volledige site en in dat opzicht valt ook de keuze om het kunstwerk en de referentie naar de site  te doen samenkomen als één project. Het is allesbehalve een ‘lieu de memoire’ in de vertrouwde zin van het woord, maar alle betrokkenen, de bewoners en het gemeentebestuur voorop, zijn ervan overtuigd dat dit ontwerp het niveau van het provocerende ver overstijgt en de vinger op de pols legt van één van de grootste uitdagingen waar wij als regio de komende decennia en generaties voor staan.

Gemeentebestuur Zwijndrecht